دنیای کتاب

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، سید محمود جوادی، پژوهشگر، در یادداشتی به بررسی انواع ذکر و فضیلت دعا کردن پرداخته است. این یادداشت که برای انتشار در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته به این شرح است:

در این دنیای مادی و پر تلاطم، چیزی که ما را آرام و در آغوش امن و پر مهرِ الهی قرار می دهد، انس گرفتن با اذکار الهی و یاد خداست. دور شدن از قید و بند مشکلات روزمره به صورت موقت و تجربه کردن نوعی حال و هوای معنوی در این عالم مادی با عادت دادن زبان جسم و جان به ذکر الهی، فرصتی است برای غنا بخشیدن به بعد روحانی و تقویت رابطه عاشقانه خود با معبود است که همه باید به آن توجه جدی داشته باشیم. رسول خدا (ص) در این باره می فرماید: « مَن أُعطِیَ لِسانا ذاکِراً فَقَد أُعطِیَ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ»[1]؛ به هرکس زبانى ذاکر داده شود ، خیر دنیا و آخرت بدو داده شده است.

یکی از بزرگترین لذت‌های معنوی عارفان و سالکان، غرق شدن در اذکار الهی است، اذکاری که تنوع آن بسیار و آثار و برکات آن در زندگی مشهود و ملموس است. گاهی این اذکار – دارای معانی و آثار مختلف – به قصد شفا و گاهی هم به قصد گره گشایی و یا حاجت روایی به کار برده می شود اما شیرین‌ترین و دلنشین‌ترین آن، اذکاری است که به قصد «قربةً إلی الله» و حال معنوی بر زبان جاری شوند و نه به طمع برآورده شدن حاجت.

شرکت در مجالس ذکر

رسول خدا (ص) اصحاب خود را به مداومت بر ذکر و شرکت در مجالس ذکر توصیه می‌کردند. آن حضرت (ص) در این زمینه به حسن بن ابی رزین می‌فرماید : «ألا أدُلُّکُ عَلى مِلاکِ هذَا الأَمرِ الَّذی تُصیبُ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ ؟ عَلَیکَ بِمَجالِسِ أهلِ الذِّکرِ ، وإذا خَلَوتَ فَحَرِّک لِسانَکَ مَا استَطَعتَ بِذِکرِ اللّهِ ، وأحِبَّ فِی اللّهِ وأبغِض فِی اللّهِ»[2]؛ آیا تو را بر اساس این امر که با آن به خیر دنیا و آخرت برسى، راهنمایى‌کنم؟ بر تو باد مجلس هاى اهل ذکر؛ و هرگاه خلوت کردى ، تا مى توانى زبانت را به ذکر خدا حرکت بده و براى خدا دوست بدار و براى خدا دشمنى بوَرز.

شرکت در مجالس ذکر می تواند با حضور در جلسات قرائت قرآن و محافل مختلف قرآنی، برگزاری مجالس دعاهای سفارش شده مانند دعای توسل، دعای کمیل و سایر ادعیه ی مذکور در کتاب های معتبر مانند صحیفه سجادیه و مفاتیح الجنان باشد، مجالسی که در ردیف مجالس ذکر جمعی قرار دارند و زیرمجموعه اذکار لفظی و لسانی می باشند.

انواع ذکر

ذکر، انواع مختلفی دارد که نوع اوّل آن لفظی و لسانی است و نوع دوم آن قلبی و نوع دیگر آن ذکر عملی است. ذکر لفظی و لسانی برای همه آشنا است و آن بر زبان جاری کردن یاد و نام خدا است.  اما ذکر قلبی از مراتب دیگر ذکر است که کیفیتی بالاتر و متفاوت با ذکر لسانی و لفظی دارد.

در این زمینه امام‌ خمینی (ره) برای ذکر مراتبی را برمی‌شمارد از جمله: زبانی و قلبی. البته اصل و حقیقت ذکر از صفات قلب است. به اعتقاد ایشان بهتر است ذکر قلبی به دنبال ذکر زبانی باشد. ایشان با استناد به آیات الهی معتقدند اگر حقیقت ذکر صورت باطنی قلب شد، حکمش به سایر نشئه‌های انسان سرایت می‌کند، به‌گونه‌ای که حرکات و سکنات چشم، زبان، دست‌وپا و سایر قوا با ذکر حق انجام می‌گیرد. [3] همچنین باید گفت یکى از امتیازات بزرگ ذکر قلبى نسبت به ذکر لفظى این است که ریا در آن راه ندارد.

اما در مرتبه بالاتر از ذکرهای لسانی و قلبی، ذکر عملی قرار دارد که حضرت آیت الله بهجت این نوع ذکر را بدون مراقبت نفس، انجام آن امکانپذیر نمی داند. آیت الله بهجت در این زمینه می فرماید: «هیچ ذکری، بالاتر از «ذکر عملی» نیست؛ هیچ ذکرِ عملی، بالاتر از «ترک معصیت در اعتقادیات و عملیات» نیست. و ظاهر این است که ترک معصیت به قول مطلق، بدون «مراقبه دائمیه»، صورت نمی‌گیرد».[4]

زبان ذاکر؛ توفیقی از جانب خدا

دکتر الهی قمشه ای در تعریفی بیان می کند: گویند شیطان به صورت انسان به سراغ ذاکری رفت و به او گفت: اینهمه می گویی «الله» آیا یک «لبیک» از خدا شنیدی؟ این ذاکر با شنیدن این حرف ملول شد و به فکر فرو رفت و تحت تاثیر قرار گرفت. شب هنگام آن ذاکر حضرت خضر علیه السلام را در خواب دید که به او می گوید: حرف شیطان تورا پریشان کرده است؟ خدا به من فرموده: برو به بنده ما بگو همین ذکر «الله» را که تو می گویی، ما آن را بر زبان تو جاری می کنیم نه خودت، اول ما به دل تو می اندازیم و تو به دنبال آن می گویی «الله».

حکایت فوق را مولوی در مثنوی معنوی به زیبایی این چنین سروده است:
آن یکی الله می‌گفتی شبی
تا که شیرین می‌شد از ذکرش لبی
گفت شیطان: آخر ای بسیارگو
این همه الله را لبیک کو؟
می‌نیاید یک جواب از پیش تخت
چند الله می‌زنی با روی سخت
او شکسته‌دل شد و بنهاد سَر
دید در خواب او خضِر را در خُضر
گفت هین از ذکر چون وا مانده‌ای
چون پشیمانی از آن که‌ش خوانده‌ای
گفت لبیکم نمی‌آید جواب
زان همی‌ترسم که باشم رَدِ باب
گفت آن اللهِ تو لبیک ماست
و آن نیاز و درد و سوزت، پیک ماست [5]

به تعبیر دیگر، ما آدمها اگر توفیقی پیدا می کنیم و در صف و ردیف ذاکرین قرار می گیریم ابتدا حضرت تعالی ذاکر شده و بعد از ایشان ما در زمره ذاکران قرار می گیریم، یعنی ما در انجام کار خیر نمی توانیم از خدا سبقت بگیریم بلکه اوست که ابتدا به ما نظر می کند و ما می شویم مومنِ ذاکر. یعنی حلاوت و نقطه عطف کار در اینجاست که وقتی ما شروع می کنیم به گفتن ذکر الهی خود را در معرض یاد خدا قرار داده ایم و پیش از آنکه ذکری بگوییم مورد توجه و التفات پروردگار قرار گرفته ایم و باید بر خود ببالیم که خودرا در چنین فضا و شرایطی قرار داده ایم.

توفیق ذاکر شدن در گرو صدور اذن الهی

مداومت بر انواع اذکاری که در بالا به آن اشاره شد، از جمله کامیابی هایی است که نصیب هر کس نمی شود و توفیق انجام آن در گرو عنایت و توجه پروردگار به عبد است. یعنی تا رخصت و اذن از خدای متعال صادر نشود هیچ بنده ای توفیق جاری کردن ذکر بر زبان خود پیدا نمی کند. این رابطه ی ناب میان علت و معلول و عاشق و معشوق رابطه ای از نوع ویژه و فراتر از جنس عشقهای مجازی و غیره است چراکه با هیچ چیز قابل تشبیه و قیاس نیست، اما پرسش اصلی اینجاست که حلاوت ذکر خدا بخاطر چیست و چرا انسانِ غافل از این لذت محروم است؟

خداوند متعال در جای جای قرآن کریم به ما می فهماند هر کار نیکویی که از ما سر می زند، اذن آن از سوی خدا صادر شده است، برای مثال ایمان ما به خداوند عملی نیست که صد در صد آن بوسیله تلاش خود ما باشد بلکه اگر اذن و رخصت این ایمان از سوی پروردگار صادر نشود، ما نمی توانیم در ردیف مومنان قرار بگیریم. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: « وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ»[6]؛ و هیچ یک از نفوس بشر را تا خدا رخصت ندهد ایمان نیاورد. بنابرین ما در  زمینه همه انواع خیر که گمان می کنیم با تلاش خود آن را انجام می دهیم، مدیون خدا هستیم زیرا تا اذن و رخصت انجام  آن از سوی خالق متعال صادر نشود توفیق انجام آن پیدا نمی کنیم. بنابر این می توان گفت راز حلاوت و لذت در ذکر الهی در این است که همه بندگان با صدور اذن الهی توفیق جاری کردن ذکر الهی بر دل و زبان پیدا می کنند و بدون اذن الهی توفیقی برای هیچ کس حاصل نمی شود و در واقع توفیق ذاکر شدن در گرو صدور اذن الهی است.

برای اینکه برای ادعای خود دلیل و سند محکمی  در دست داشته باشیم اشاره ای می کنیم به گفته ی حضرت شعیب که فرمود: «وما توفیقی الا بالله»[7]، یعنی آن حضرت موفقیت در کارهای خودرا در گرو توفیق از جانب پروردگار می داند و منوط به عنایت پروردگار می بیند. در سیاقی دیگر خداوند متعال می فرماید: «مَا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ۖ وَمَا أَصَابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ»[8]؛ هر چه از انواع نیکویی به تو رسد از جانب خداست و هر بدی رسد از خودِ توست، که این آیه دلالت بر یک حقیقت بزرگ دارد و آن اینکه ما هر اندوخته ای داریم که بوسیله آن موجب رستگاری ما در آخرت می شود از جانب خدا به ما رسیده و این یعنی توجه و عنایت ویژه پروردگار به ماست که نباید صد در صد آن را به حساب خود بیاوریم چراکه به نص این آیه مشخصاً از جانب پرودگار است.

ذکر دوطرفه و راز پشت پرده ی آن

خداوند متعال همواره برخورد مهربانانه ای با همه بندگان خود دارد، این برخورد حتی با بنده های گناهکار خود نیز مشهود است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «ثم تاب علیهم لیتوبوا»[9]؛ آنگاه خداوند توفیق توبه به آنها داد تا توبه کنند. وقتی چنین رفتاری بین خدا و بندگان کناهکارش وجود دارد، به طریق اولی و به صورتی بهتر رفتاری عالی تر با بندگان مومن خود دارد.

خداوند متعال درباره رابطه تنگاتنگ حضرتش با بندگان با ایمان خود می فرماید:«فاذکرونی أذکرکم» [10] یعنی مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم. این آیه نشان دهنده میل خدا به آغاز این رابطه ی دوطرفه معنوی از سوی بنده ی خود است، البته با شناختی که از خدا در خصوص مسئله «توفیق الهی» داریم، می توان گفت پیش از اینکه هر ذاکری به یاد خدا بیفتد، آن حضرت به یاد آن بنده ی ذاکر بوده و گرنه توفیق نمی یافت ذکر ایشان را بر زبان جاری کند، چراکه ذکر گفتن ما با اذن و اجازه حضرتش صورت می گیرد.

در نتیجه می توان گفت رابطه ی خدا با بنده ی گناهکار خود و نیز رابطه ی ایشان با بندگان مومن و ذاکر خود از یک قاعده ی رحمانی برخوردار است که نتیجه ی نهایی آن به سود همه ی بندگان به پایان می رسد. معنای این قاعده ی رحمانی با «مَّآ أَصَابَکَ مِنۡ حَسَنَةٍ فَمِنَ ٱللَّهِۖ وَمَآ أَصَابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَّفۡسِکَۚ»[11]؛ هرآنچه خوبى به تو برسد، پس از جانب خداست، و هرآنچه بدى به تو برسد، از جانب خود توست، تکمیل و عمق بیشتری می یابد تا برایمان معلوم شود هر خیری که به ما می رسد (اعم از توفیق الهی، ذکر، توبه و…) از جانب خداست.

ذکر کثیر

یکى از زیباترین جلوه‌هاى ارتباط عاشقانه با خدا و اساسى‌ ترین راه هاى سیر و سلوک، ذکر و یاد خداست؛ از این‌رو است که خدای متعال بندگان مؤمن خویش را به ذکر فراوان سفارش می‌کند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً» [12].

یکی از معانی ذکر کثیر، تسبیح حضرت زهرا (سلام الله علیها) است، امام صادق (ع) در این باره فرموده: «تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ سلام الله علیها مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ» [13] یعنی کسی که تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) را بگوید، جزو کسانی است که خدا را بسیار یاد کرده است.

«ذکر کثیر» به معناى واقعى کلمه؛ یعنى توجه به خداوند با تمام وجود، در تمام حالات؛ ذکر کثیرى که در همه اعمال و رفتار انسان تجلی پیدا کند؛ به هنگام عبادت با حضور قلب و اخلاص؛ به هنگام نعمت با یاد خدا و شکرگزاری؛ به هنگام گرفتاری و مشکلات با صبر و شکیبایی؛ و… .

با توجه به این معنا است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در جواب پرسشی در ارتباط با این‌که در روز قیامت کدام یک از انسان ‌ها از مقام والاتری برخوردارند؟ پاسخ فرمود: آنها که خدا را بسیار یاد می‌کنند: «أی العباد أفضل درجة عند اللَّه یوم القیامة؟ الذاکرون اللَّه کثیرا» [14].

در حدیثى از «ابوذر» مى خوانیم که مى گوید: وارد مسجد شدم و به حضور پیامبر اکرم(ص) رسیدم… به من فرمود: «عَلَیْکَ بِتَلاوَةِ کِتابِ اللّهِ وَ ذِکْرِ اللّهِ کَثِیْراً فَإِنَّهُ ذِکْرٌ لَکَ فِی السَّماءِ وَ نُورٌ لَکَ فِی الأَرْضِ!» [15]؛ بر تو باد که قرآنرا تلاوتکنى، و خدارا بسیار یاد نمایى، این سبب مى شود که در آسمانها (فرشتگان) یاد تو کنند و نورى است براى تو در زمین.

در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام چنین آمده: «إذا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِی الْیَوْمِ مِئة مَرَّة کانَ ذلِکَ کَثِیْراً»؛ هنگامى که انسان خدارا در روز یک صد بار یاد کند، این ذکر کثیر محسوب مى شود.

و نیز در حدیثى از پیامبر گرامى اسلام(ص) نقل شده که، به یارانش فرمود: «ألا أخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ أعْمالِکُمْ وَ أزْکاها عِنْدَ مَلِیْکِکُمْ، وَ أرْفَعِها فِی دَرَجاتِکُمْ، وَ خَیْر لَکُمْ مِنَ الدِّیْنارِ وَ الدِّرْهَمِ، وَ خَیْر لَکُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّکُمْ فَتَقْتُلُونَهُمْ وَ یَقْتُلُونَکُمْ؟ قالُوا: بَلى یا رَسُولَ اللّهِ (صلى الله علیه وآله)! قالَ: ذِکْرُ اللّهِ کَثِیْراً» [16][17]؛ آیا بهترین اعمال و پاکیزه ترین کارهاى شما را نزد پروردگار به شما بگویم؟، عملى که برترین درجه شما است، و بهتر از دینار و درهم، و حتى بهتر از جهادو شهادت در راه خدا است؟ عرض کردند: آرى، فرمود: خدا را بسیار یاد کردن.

ولى هرگز نباید تصور کرد منظور از ذکر پروردگار، با این همه فضیلت، تنها ذکر زبانى است، بلکه در روایات اسلامی تصریح شده که منظور علاوه بر این، ذکر قلبی و عملى است، یعنى هنگامى که انسان در برابر کار حرامى قرار مى گیرد به یاد خدابیفتد و آن را ترک گوید.

مداومت بر ذکر، کلید حقانی شدن قلب

روایتى در خصوص دائم الذکر بودن از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که آن حضرت در مورد پدر بزرگوارشان امام باقر(علیه السلام) مى‌فرمایند: پدرم (امام باقرعلیه السلام) بسیار ذکر مى‌گفت؛ من پیاده همراهش مى‌رفتم و او پیوسته ذکر خدا مى‌گفت، و من با او غذا مى‌خوردم و او ذکر خدا مى‌گفت، و در حالى که مشغول گفتگوى با مردم بود، این امر او را از ذکر خدا بازنمى‌داشت، و من در آن حال زبانش را مى‌دیدم که به سقف دهانش چسبیده و «لا اله الا الله» مى‌گوید. پدرم ما را جمع مى‌کرد و امرمان مى‌فرمود که ذکر بگوییم، تا هنگامى که خورشید طلوع کند؛ و به هر یک از ما که قرآن مى‌خواند دستور مى‌داد که قرآن بخواند، و به آن کس از ما که قرآن نمى‌خواند، مى‌فرمود که ذکر بگوید… [18]

امام‌ خمینی حقیقت و سرّ تکرار ذکر را در این می‌داند که قلب از آن متاثر می‌شود و حقیقت ذکر به باطن سالک راه می‌یابد و قلبش با روح عبادت متحد می‌گردد؛ زیرا تا زمانی ‌که قلب به مرحله سکون و اطمینان نرسد اذکار و نسک در آن اثری ندارد.[19] تکرار و مداومت در ذکر سبب می‌شود باطن قلب صورت ذکری پیدا کند و حقیقت ذکر در باطن قلب متمکن گردد و به لباس ذکر متصف شود که در این‌ صورت قلب حقانی می‌گردد. [20]  

جمع بندی

حال که از طریق آیات قرآن، سخنان پیامبر اکرم (ص)، اهل بیت علیهم السلام، ائمه معصومین و اهل علم با اندکی از انواع ذکر و اسرار آن آشنا شدیم، جا دارد فرصت بیشتری به زبان و قلب و عمل خود برای انس گرفتن با ذکر الهی بدهیم تا جسم و روحمان احوال بهتر و لذت‌بخش‌تری را تجربه کند، و چه لذتی بالاتر از حال عاشقانه میان ما و خدای متعال که هیچ لذتی با آن برابری نمی‌کند.

امیر مومنان حضرت علی علیه السلام با استفاده از قاعده قرآنی اذن الهی، در فرازی از سفارشات خود به امام حسن مجتبی علیه السلام در باره اهمیت دعا و ارتباط بسیار ظریف و دو طرفه میان خالق و مخلوق، فرمود: «وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِی بِیَدِهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَکَ فِی الدُّعَاءِ وَ تَکَفَّلَ لَکَ بِالْإِجَابَةِ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِیُعْطِیَکَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِیَرْحَمَک‏»[21]؛ فرزندم، بدان آن کس که گنج های آسمان و زمین در دست اوست به تو اجازه ی دعا و درخواست را داده و اجابت آن را تضمین نموده است، به تو امر کرده که از او بخواهی تا عطایت کند و از او درخواست رحمت کنی تا رحمتش را شامل حال تو گرداند.

بنابراین می‌توان گفت راز حلاوت ذکر الهی در این است که ذاکرِ اصلی خداست و ما به دلیل توفیق الهی، برای ذکر گفتن از سوی حضرتش برگزیده می‌شویم تا در فضایی روحانی و سرشار از عشق و انرژی مثبت و به دور از حضور پلید شیاطین قرار بگیریم، فضایی که هیچ لذت مادی با آن برابری نمی کند.

منابع:

1. الکافی : ج 2 ص 499 ح 1 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام ، تفسیر نور الثقلین : ج 4 ص 285 ح 147 .
2. حلیة الأولیاء : ج 1 ص 367 ، تاریخ دمشق : ج 13 ص 317 ح 3285 وفیه «بمجالسة» بدل «بمجالس» ، کنز العمّال : ج 5 ص 837 ح 43329 .
3. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص292، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1388.
4. کتاب «به سوی محبوب»: دستورالعمل‌ها و رهنمودهایی از شیخ‌الفقهاء و المجتهدین، عارف ربانی حضرت آیه‌الله العظمی بهجت، صفحه 40
5. مولانا «مثنوی معنوی» دفتر سوم ، بخش 7- بیان آنک الله گفتنِ نیازمند عین لبیک گفتن حق است.
6. آیه 100 سوره یونس
7. آیه 88 سوره هود
8. آیه 79 سوره نساء
9. آیه 118 سوره توبه
10. آیه 152 سوره بقره
11. آیه 79 سوره نساء
12. آیه 41 سوره احزاب
13. کافی، ج 2، ص 500
14. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق، تعلیق، شاکر، أحمد محمد، عبد الباقی، محمد فؤاد، ج 5، ص 458
15. تفسیر نورالثقلین،ج4،ص257.
16. کلینی،محمد بن یعقوب،الکافی،ج2،ص499.
17. برقی،المحاسن،ج1،ص39.
18. کتاب «در جستجوی عرفان اسلامی» نویسنده : مصباح یزدی، محمد تقی  جلد : 1  صفحه : 251
19. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص17، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1388.
20. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص373، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1388.
21. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، جلد5، صفحه173

انتهای پیام/